Lleshi: Gjergj Kastrioti nuk u celebrua në Ardenicë, por në kishën e Vaut të Dejës

Nga Preng C. Lleshi*

Në këtë vit jubilar të 550-vjetorit të vdekjes së Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit, po dëgjojmë, krahas të dhënave me vlerë historike për të sotmën dhe për të ardhmën e Shqipërisë, edhe ide të pambështetura në argumente bindës dhe në logjikën e fakteve historike. Njëra nga këto më duket hipoteza, sipas të cilës “Gjergj Kastrioti u celebrua në Manastirin e Ardenicës” dhe, krahas kësaj, hipoteza tjetër, sipas të cilës Gjergj Kastrioti, në Kuvendin e Lezhës, më 2 mars 1444, “ishte përfaqësues i krahinave të Dibrës dhe të Matit”.

Lidhur me hipotezën e parë, sipas të cilës Gjergj Kastrioti kishte vënë kurorë me Donikën në manastirin e Ardenicës, më me pasion kanë shkruar studiuesit Naun Kule dhe Ilirian Gjika edhe pse nuk mungojnë edhe mbështetës të tjerë të kësaj hipoteze. Sidoqoftë, pasi, në thelb, ideja qendrore është po ajo, ia vlen të merremi me shkrimin më cilësor për këtë çështjeje, atë të Ilirian Gjikës me titullin “Hipoteza: A është martuar Skënderbeu në Ardenicë”?, botuar më 25 shkurt 2018 në gazetën “Dita”.

Ky autor, pasi tregon se të dhënat e para për martesën e Skënderbeut me Donikën na i japin, që më 1510, M. Barleti dhe Gjon Muzaka në veprat e tyre kushtuar Heroit tonë Kombëtar, u kujton lexuesve se ai që foli më gjatë për martesën e Gjergj Kastriotit me Donikën, ishte Biemi.

Ky, thekson studiuesi, në librin e tij “Historia e Gjergj Kastriotit të quajtur Skënderbej”, botuar në Itali në vitin 1756, në faqën 285, tregon se “Martesa u bë në datën 26 prill 1451″ dhe se Gjergj Kastrioti ishte 46 vjeç, kurse Donika 26, duke shtuar mendimin e saktë se, megjithatë, “historiografia nuk ka arritur të zbulojë se ku është celebruar kjo martesë” dhe se “deri tani askush nuk ka mundur të zbulojë dhe të publikojë, të paktën, një dokument që flet rreth saj”.

Dhe, ndoshta, këtu i duhej dhënë fund “hipotezës” së martesës së Gjergj Kastriotit me Donika Arianitin në manastirin e Ardenicës. Por studiuesi ngulmon të gjurmojë në të tjera shtigje e me të tjerë studiues të kësaj çështjeje, për t`u mbushur mendjen dashamirësve të historisë se ka një të dhënë që e dëshmon këtë. Kjo e dhënë, sipas studiuesit tonë, që vjen prej vitit 1451, “është ruajtur brez pas brezi në kujtesën e komunitetit të murgjve të këtij manastiri”. (?!)

Por autori i këtij studimi, si pa dashur, kapet në rrjetën që ka endur vetë, kur, pasi kujton se këtë e ka përmendur edhe studiuesi italian Xhovani Lorenconi, i cili qëndroi në vendin tonë deri në muajin maj të vitit 1930, shtron pyetjen:  “Por sa e vërtetë është dëshmia se Heroi ynë Kombëtar është martuar në Ardenicë”? Dhe, fill pas kësaj pyetjeje, thotë të vërtetën e madhe se “Kësaj pyetjetje mund t`i jepej përgjigje e saktë vetëm nga publikimi i dokumenteve. Por, shton ai, fatkeqësisht biblioteka e famshme e këtij manastiri, ku ruheshin dokumentet, kodikët, regjistrat dhe libra të ndryshëm, u dogj në rrethana të panjohura në vitin 1932”.

Por, edhe pse ka ndodhur ky fakt i dhimbshëm, edhe pse pohon se për këtë çështje heshtin edhe “burime të tjera alternative napolitane apo veneciane”, ky studiues vazhdon të besojë se “gojëdhana e celebrimit të martesës së Skënderbeut është ruajtur nga një komunitet njerëzish të përkushtuar ndaj besimit”… “.

Dhe shton më tej ai në trajtimin e gabuar të problemit, kur e quan këtë gojëdhënë “një burim të mirëfilltë historik, i cili nuk mund të injorohet apo anashkalohet”. (?!) Dhe, për ta “argumentuar” hipotezën mbi martesën (?!) e Gjergj Kastriotit në manastirin e Ardenicës, mbështetur mbi një gojëdhënë (?!), autori i shkrimit sjell citimin e historianit Georgios Giakumis, i cili, në librin e tij “Historia e nesërmja e një shkence të së djeshmes”, kur flet për “Mjetet e Historianit” dhe klasifikimin e burimeve historike, “dallon si burime të drejtpërdrejta: tekstet e epokës, monumentet arkeologjike dhe jehonën autentike të traditës së folur”.

Dhe, duke menduar se në “jehonën autentike të traditës së folur” përfshihen edhe gojëdhënat (?!), studiuesi ynë thekson se “rreth kësaj martese të Skënderbeut në Ardenicë, kemi një burim të drejtpërdrejtë” (?!), që na dëshmon për ndriçimin e kësaj ngjarjeje. Por një interpretim i tillë është i gabuar, sepse historia asnjëherë nuk është shkruar e nuk shkruhet mbi bazën e gojëdhënave. Se këto nuk mund të konsiderohen si “jehona  autentike e traditës së folur”! Ato mund të sillen vetëm për të ilustruar teza të caktuara historianësh të ndryshëm.

Për rrjedhojë, edhe në planin logjik e gjuhësor hipoteza “A u martua Gjergj Kastrioti në Ardenicë?” bie, rrëzohet. Dhe rrëzohet, sepse Heroi ynë Kombëtar nusen e tij, Andronikën (Donikën), bijën e princit të famshëm Gjergj Arianiti e mori në Kaninë të Vlorës, ku, siç kuptohet, u bë një dasmë e madhe. Bie, sepse, siç shkruhet në WIKIPEDIA, “dasma në Kaninë zgjati tre ditë” dhe pastaj “ceremonia vazhdoi në manastirin e Ardenicës dhe më pas në kalanë e Beratit”. Dhe gojëdhëna sikur bëhet edhe më e pabesueshme, kur pohon se çiftit “iu dha kurorëzimi në Berat”. (?!)

Këto gojëdhëna sikur i rrëzon bindshëm historiani Marin Barleti, i cili, duke folur për momentin e martesës së Gjergj Kastriotit me Donikën e Arianitëve, shkruan: “Skënderbeu nuk e vonoi dasmën, po e mori nenjëherë gruan në shtëpi dhe e ndau gëzimin e zakonshëm me popullin”…Dhe më tej, Barleti vazhdon: “Pothuaj gjithë bujarët e Epirit…muarnë pjesë në atë mrekulli…me dhurata madhështore”( fq. 292). Dhe ky pohim na njeh me të vërtetën se dasma e madhe, sipas zakoneve shqiptare, bëhet në shtëpinë e dhëndrrit, veçanërisht, kur bëhet fjalë për një dhëndër si Gjergj Kastrioti!

-Po ku u bë kjo dasmë-pyesin dashamirësit e historisë, në Kështjellën e Krujës, në Dibër, në Mat, apo diku në viset e Mirditës etnografike, të cilën jo pak historianë e konsiderojnë si vendorigjinën e Kastriotëve? Dhe drejt këtij vendi sikur na çojnë mbi 60 dëshmi historianësh vendës dhe të huaj, të cilët, qoftë edhe shkarazi a indirekt, e pohojnë këtë të vërtetë. Midis këtyre mund të përmenden: Historiani austriak Jakob Falmerajer, historiania turke Nuray Bozbora, Katerina e Madhe e Rusisë, ose  Katerina Grosse, Fan S. Noli, Aleks Buda, Kristo Frashëri, Kasem Biçoku, Selman Riza, Selami Pulaha, rilindasi Zef Jubani, prifti Athanas Gega e të tjerë.

Sidoqoftë, midis 60 dëshmive që vinë nga këta historian ose të tjerë, po kujtojmë dy priftërinj, që njihën edhe si dy historianë të spikatur: Fan S. Noli dhe Athanas Gega, të cilin kryeprifti ynë e konsideronte “njohësin më të mirë” të historisë së Heroit tonë Kombëtar. I pari na kujton se “Thaloc dhe Jeriçek e quajnë përrallë sllavërinë e Kastriotëve dhe shtojnë se llagapi i tyre… tregon se i kishin rrënjët nga një fshat i quajtur Kastri”.

Të njëjtin mendim duket se shpreh edhe Athanas Gega, i cili në librin “Arbëria dhe Gjergj Kastrioti”, pohon: “Kastriotët zotëronin …. territorin e përfshirë në verilindje të Shkodrës dhe të Lezhës e deri në Prizren”. Dhe, më tej, konkludon:  “Mbiemri Kastrioti… që ka mbijetuar në histori, lidhet më shumë me lokalitetin (fshatin-shënimi im) e Kastrit në Mirditë, që ndodhet midis fshatrave të Dibrit (Dibri si bajrak i mëvonshëm i Mirditës-shënimi im), Mnelës, Kashnjetit e Vigut, se sa me lokalitete të tjera, që kanë të njëjtin emër”.

Nisur nga keto dëshmi, të cilat nuk mund të mos përfillen nga historianët seriozë, si edhe nga pohimi i Milan Shuflait, sipas të cilit “Gjergj Kastrioti ishte Protektor i Shtetit të Arbërit” dhe nga pohimi i historianit Kristo Frashëri, sipas të cilit “qendra e Shtetit të Arbërit ishte Mirdita”, nxirret lehtë konkluzioni se dasma e Heroit tonë Kombëtar do të jetë  bërë diku në hapësirën e Mirditës etnografike: Në Lezhë, që ishte pjesë e Mirditës (sipas shënimeve të rilindasit Preng Doçi), në Kështjellën e Kastrit në Vig a në Kështjellën e Meshurdhit në Simon të Mirditës, ku, siç pohon studiuesi Valter Shtylla, “kishte lindur Gjergj Kastrioti”.

Këto të vërteta duket se i kishte parasysh historiani gjerman Markus Petërs, i cili, përkundër gojëdhënës për “martesën e Gjergj Kastriotit në Ardenicë” (?!), shkruan se “Kisha gotike e Vaut të Dejës, e vetmja e këtij stili në Shqipëri,…ishte kisha në të cilën ishte martuar (kishte vënë kurorë-shënimi im) Heroi Kombëtar katolik Gjergj Kastriot Skënderbeu”. Dhe njeriu me logjikë të shëndoshë e di se dhëndrri asnjëherë nuk vë kurorë tek shtëpia e nuses, po në kishën më të afërt të vendlindjes së tij.

Dhe fakti që Heroi ynë Kombëtar vuri kurorë në Kishën e Veut të Dejës, sikur dëshmon qartë se diku afër kësaj kishe e kishte vatrën e të parëve të tij Gjergj Kastrioti. Se, në mesjetë, ky Hero legjendar nuk mund ta merrte udhëtimin e gjatë nga Kastrati i Hasit, nga Sinja e Dibrës a nga Mati, për të vënë kurorë në kishën e stilit gotik në Vaun e Dejës, ca më tepër kur mendohet se edhe në këto vise kishte kisha! Jo! Ai zgjodhi pikërisht kishën më të bukur që kishte afër vendlindjes së tij-Kështjellës së Kastrit në Vig, Kështjellës së Meshurdhit në Simon të Mirditës, a, pse jo,  edhe nga vetë qyteti i Lezhës që njihej si kryeqender e dy fisve legjendare- Dukagjinëve dhe Kastriotëve!

Përveç kësaj të vërtete të njohur, duhet menduar edhe një shkak tjetër pse Heroi ynë Kombëtar do të vinte kurorë në kishën e stilit gotik në Vaun e Dejës dhe jo në Ardenicë: Ky shkak lidhet me fenë e Heroit tonë Kombëtar. Se Gjergj Kastrioti, si katolik që ishte, qoftë edhe për dëshirën e dasmorëve të shumtë të Shtetit të Arbrit, edhe pse ishte tolerant ndaj riteve fetare, nuk kishte si të vinte kurorë në një manastir ortodoks, siç ishte Ardenica në atë periudhë historike. Ai, siç do të ketë qenë edhe dëshira e aleatëve perëndimorë, do të vinte kurorë në një kishë të ritit katolik.

Prej këtyre dëshmive duket se rrëzohet jo vetëm hipoteza mbi “martesën e Gjergj Kastriotit në Ardenicë” (?!), po edhe pohimi i ndonjë historiani a studiuesi të historisë, sipas të cilëve Heroi ynë Kombëtar, në Kuvendin e Lezhës, më 2 mars 1444, ishte “përfaqësues i Dibrës dhe i Matit”.

Këtë pohim e rrëzon, së pari, lista e princave shqiptarë që morën pjesë në Kuvendin a Besëlidhjen e Lezhës më 2 mars 1444: Gjergj Arianiti, princi i Kaninës dhe babai i Donika Kastriotit, Andrea Topia, me dy djemtë: Komnenin dhe Muzakën, prim i krahinës midis Krujës e Durrësit, Tanush Topia,  nipi i Andrea Topisë dhe  stërnip i Karl Topisë, Gjergj Strazimir Balsha, nipi i Gjergj Kastriotit  nga e motra, Jella, princ i krahinës midis Krujës dhe Lezhës, Teodor Korona Muzaka (i riu), princ i Beratit, Pal dhe Nikollë Dukagjini, principata e të cilëve zgjatej nga Drini në Kosovë e deri në kufi me Serbinë, Lekë Zaharia Altisteri (një Kojë Zaharia ishte nip i Tanush Dukagjinit), princ i Danjës, Pjetër Spani me katër djemtë, princ i Malësive të Shalës dhe të Shoshit, Lekë Dushmani, princ i Zadrimës, Arianit Komneni dhe disa princër të tjerë të Myzeqesë, Stefan Gojçini (Çernoviçi), princ i Malit të Zi, me dy djemtë e tij: Gjergjin dhe Gjonin.

Nga kjo listë merret vesh se, pothuaj, të gjithë pjesëmarrësit e këtij Kuvendi historik ishin ose me lidhje gjaku, ose me lidhje miqësie me Heroin tonë Kombëtar- Gjergj Kastriotin. Prej kësaj liste nuk është vështirë të konstatohet se principata më me shumë pjesëmarrës ishte principata e Dukagjinëve, e cila përfshinte Mirditën etnografike me fqinjtë e afër të saj, me krahinat e Shalës dhe të Shoshit. Dhe, ajo çka është më interesante, për të mos thënë e dhimbshme, në këtë Kuvend nuk pati asnjë përfaqësues nga trevat e Dibrës dhe të Matit!  Se, po të ishte nga këto anë, Gjergji ynë do t`i kishte gjetur ca trima, për t`i sjellë në atë Kuvend a Besëlidhje historike!

Së dyti, “tezën” sipas të cilës “Gjergj Kastrioti ishte përfaqësues i Dibrës dhe i Matit”, duket se e rrëzon studiuesi Virgjil Kule, i cili, në librin e tij “Kryqtari i fundit”, sjell pohimin e Gjon Muzakës, sipas të cilit “Skenderbeu ishte përcaktuar nga papa dhe Venediku ne krye te zoterve te Shqiperise si “Kapiten i tyre ne Shqiperi”, çka tregon se Gjergji zëmadh nuk ishte  përfaqësues i ndonjë krahine të veçantë shqiptare, por përfaqësuesi i të gjithë princave shqiptarë, që kishin lidhur besën për të luftuar kundër pushtuesve osmanë, kur ishte vënë në rrezik mbijetesa e kombit tonë.(TemA)

*Autor i 16 librave poetikë, publicistikë, historikë e gjuhësorë; 

Ish pjesëmarrës dhe diskutant në kongresin e Drejtëshkrimit me 1972