Përshtypjte e suedezit më 1935: Elbasani, qyteti kryesor i inteligjencës së vendit

Përkthyer nga Adil N.Biçaku: Pjesa e nëntëmbëdhjetë

ORIENTI EUROPES

Land af Albania! Let me bend mine eyes

On thee, thou rugged nurse of savage men.

Lord Byron.

Në librin “Orienti i Evropës”, autori i veprës asht suedezi Sven Aurén. Janë përshtypje udhëtimi nga Shqipëria nga mezi i viteve ‘30. Përjetimet e tije direkte pa asnjë retushim.

Me një fjalë përkthimi i librit ka për të sjellë tek lexuesi shqiptar, vlera origjinale njohje të asaj historie që ne nuk e kemi njohur dhe jo pak vazhdojmë, ta njohim dhe tani të deformuar nga interesa të momentit.

Tani pak për atë që ju adreson këta rreshta: Quhem Adil Biçaku. Kam punuar dhe jetoj mbi 50 vjet në Suedi, pa e shkëputur për asnjë moment, mendimin dhe ndjenjën nga Shqipëria jonë.

Tani jam në pension dhe jetoj me gruan dhe fëmijët, këtu në Stokholm. Duke qenë një kohë e gjatë, nga evolucioni i gjuhës shqipe, që natyrshëm, ka ndodhur gjatë këtyre dhjetëvjeçarëve, jam i vetëdijshëm për vështirësitë, jo të vogla me të cilat do të ndeshem, për t’i dhënë lexuesit shqiptar, përjetimet e origjinalit.

Prandaj do t`ju isha shumë mirënjohës, nëse së bashku do të gjenim një mënyrë praktike bashkëpunimi, për ta përkthyer këtë libër me vlera të shumëanshme.

Moralisht do të ndihesha shumë i lehtësuar, duke shlyer një pjesë të borxhit, që kemi të gjithë ne shqiptaret, karshi Shqipërisë sonë, veçanërisht në këto kohë që vazhdojnë të jenë kaq të trazuara.

Përkthyer nga Adil N.Biçaku

Pjesa e nëntëmbëdhjetë

Me shumë respekt

Adil Biçaku

***

Vijon nga numri i kaluar

QYTETI PRANË SHKUMBINIT

Në mëngjes herët, marrim rrugën për Elbasan.

Kthesat e rrugës, ngjiten si gjarpinj përpjetë malit në bojë gri, kthesa dhe dredhje, humbin dhe dalin prapë. Një linjë reshë lundron ngadalë dhe zbulon një majë mali alpesh, të palosur shkëlqyes. Si kurrize gjembaçe kafshësh mistike të lashta, zgjaten katër vargmale pas njëri tjetrit. Ai i fundit atje ka marrë një ngjyrë të lehtë përball horizontit, një far pikture me një spërkatje të kaltër. Është Adriatiku.

Automobili ynë ecën përpara në këtë natyrën fantastike malore, ku s´ka asnjë njeri, asnjë shtëpi, që mund të imagjinohet se neve udhëtojmë në një vend të banueshëm. Shkrepat e ngritur si gjigantë, duken kërcënues në qoshet e rrugës. Ravinat janë puse të errëta, prej ku shikon qiellin e lartë blu atje lart. Humnerat janë të befasishme, të pa pritshme dhe marramendëse. Ne zhytemi në një kthesë, si karficë me një shpejtësi, që pjesa e pasme e veturës, do të takoj në qosh të kthesës. Ne i vijmë rreth një shkëmbi gjigant dhe fërkojmë ngjitur përbri, rrugën e malit që të shpëtojmë, të vazhdojmë drejt në përjetësi. Neve na duket, se po bëjmë një akt ekuilibrimi në majë të kullës Eifel.

Unë filloj të kuptojë diçka nga sekreti i sukseseve të Skënderbeut. Atje matanë në perëndim, varet një ruinë kështjelle në një rrëpirë buzë shkëmbi. Ka qenë njëherë një pjesë e rëndësishme, nga rrjeti i fortifikatave, që strategu prej Kruje, kërkonte të tjerrte mbi tokën e Shqipërisë. Si mundeshin forcat e Sulltanit, t´ia dilnin në krye me vepra të tilla mbrojtëse? Të pushtosh një kështjellë të tillë, kushton gjak, kohë dhe pare pa mbarim. Dhe kur pushtimi pat përfunduar, çfarë fitoi për gjithë ato vuajtje dhe mundime? Pikërisht asgjë.

Kjo rrugë me dredha prej Tirane në Elbasan, është ndërtuar nga inxhinierë italian dhe me pare italiane. Është një kryevepër në rangun e sajë. Vështirësitë në konstruksionin e sajë, kanë qenë të tepërta, kostoja kolosale. Besoni se është ndërtuar për t´mirën e Shqipërisë? Pse vendi më i varfër i Ballkanit, të ketë serpentinën ma të çuditshme të Ballkanit? Përgjigjen e kësaj pyetje e merr në Romë.

Por Elbasani i’a vlen një vizitë dhe kjo rruga rekorde italiane, një udhëtim automobilistik kalamendësh dhe i rrezikshëm. Elbasani është një qytet i rëndësishëm, rëndësi shpirtërore. Ky ka 10.000 banorë dhe shtrihet në pikën e mesit gjeografik të Shqipërisë. Për ndonjë arsye të pa shqyrtuar gjer tashti, gjithë inteligjenca e vendit, kryesisht, është rekrutuar nga ky qytet. Shumica e studentëve shqiptar, të cilët studiojnë në universitetet në Vjenë, Paris dhe SH.B.A., vijnë nga Elbasani. Qyteti ka shkolla të mrekullueshme, një shkollë për mësues dhe një jetë karakteristike intelektuale. Atje ndodhet bile edhe një klub akademik.

Kjo situatë, që Elbasani shtrihet në mes të vendit, ka një interes të veçantë demografik dhe filologjik. Me përjashtim të një palë minoritetesh, Shqipëria përbëhet nga dy grupe të mëdha popullate: gegët në Veri dhe toskët në Jugë. Dallimi në sjellje si dhe gjuhë, midis këtyre grupeve të popullatës, është mjaft në se jo edhe aq e thellë, që shpesh dua ta theksoj: Elbasani ndodhet në mes të “kufirit” grek-toskë.

Në bazë të këtij heterogjeniteti demografik, vështirësitë e krijimit të një gjuhe të shkruar shqiptare, ka qenë kolosale. Edhe gjendja politike ka bërë të sajën. Turqit u munduan gjatë pesëqind vjetësh, në çdo mënyrë të pengonin daljen e një literature në gjuhën shqipe. Ajo gjuhë e shkruar, e cila me gjithë kundërshtimin, u hap dhe u zhvillua, mbeti në fakt e varfër dhe jo e njehsuar. Në jugë të Shqipërisë, rinia mësonte të shkruante në një mënyrë, kurse në veri të Shqipërisë, në një mënyrë tjetër. Përveç kësaj, duket se mezi ka pasur ndonjë marrëveshje midis mendimeve të ndryshme, të mësuesve, as brenda këtyre dy pjesëve të vendit.

Nuk mungonin përpjekjet për të unifikuar dhe pasuruar këto gjuhë me shkrime të ndryshme, por përpjekjet nuk u kurorëzuan me ndonjë sukses. Më 1906-ën, një komision gjuhësor u përpoq në Manastir, për t´i eliminuar këto mundime dhe futi midis tjerash, shkronjat latine, por ai mbeti në përpjekjen. Një koloni refugjate me theks literer në Bukuresht, fuste kontrabandë libra të shkruar shqip, për të udhëzuar rininë. Pas shpalljes së pavarësisë në Vlorë më 1912-ën, filloi prapë puna me problemin e gjuhës. Kjo liria e porsa fituar, solli valët e haresë kombëtare të ngrihen deri në qiell, midis banorëve në qytetin bregdetar Adriatik.

Gjithçka do të reformohej dhe përmirësohej, por këto përparime nuk do të bëheshin së afërmi por menjëherë. Një shtet i pavarur duhet të ketë një gjuhë të shkruar, kjo qe një gjë natyrale. Të fillojmë të krijojmë pra një gjuhë të shkruar! E thënë e bërë. Shtatë burra të ndershëm, e filluan me qëllimet më të mira, si anëtarë të një “akademi literature” të themeluar me nxitim dhe filluan punën. Asnjë nga ata, nuk mundnin të shkruanin një letër të paktën, pa tre gabime në çdo fjali, por çfarë mungonte në dijeni, zhvleftësohej nga patriotizmi. Ata shtatë anëtarët e akademisë, proklamuan një thirrje sipas së cilës, intelektualët e qytetit, si të huajë si shqiptar, të dërgonin propozime për fjalë të reja.

Banorët e Vlorës ndienin, se në këtë moment është një nderë, i cili jashtëzakonisht rrallë i ngadhënjen ndonjë njeriu, kjo që të mundesh të krijosh një gjuhë të re. Ata shkruanin dhe shkruanin, morën hua dhe fantazuan dhe pas një kohe të shkurtër, zotërinjtë e akademisë gati po mbyteshin në ato mijëra dhe mijëra fjalë, të propozuara. Por do të ishte mëkat, të mos i dhurosh energjisë së akademisë, një falënderim të madh për meritat. Vetëm nga trungu u rikrijuan jo më pak se njëzet e shtatë emërime, në shërbime publike. Ata fabrikuan edhe fjalë hua shqiptare. ‘Konsull’ u bë ‘Kortsul’, ‘franc-maçon’ (mason) ‘far-mason’, ‘influenca’, ‘fluks’.

Pastaj ata shtatë anëtarët e akademisë, duhet gjithashtu dhe posaçërisht, janë prek nga një paralizë e gjatë. Sidoqoftë u derdh në det gjithë ai angazhim madhështor: akademi, gjuhë e shkruar, ëndërr e pavdekshme. Për herë të parë më 1916-ën, u bë realitet gjuha e shkruar. Ajo u ndërtua në bazë të grek-toskërishtes, si ajo që flitet në Elbasan. Dhe tani sot, pra, është e mundur ajo, që para njëzet vjetësh, do të ishte një absurditet: ai banori i Shkodrës, që di të shkruaj, mundet me i dërguar një letër në gjuhën e vet, një banori Sarandë, në jugë, të kuptojë dhe të marrë një përgjigje të kuptueshme.

Ky qyteti i vogël, i pistë, i pa rëndësishëm ekonomik, Elbasan, pra ka luajt një rol të rëndësishëm, në jetën shpirtërore të vendit. Elbasani ka furnizuar me inteligjencën, ka krijuar shkolla dhe mësues, ka përbërë bazën e komisionit të suksesshëm gjuhësor, të vitit 1916. Gjithçka së bashku i ka dhuruar qytetit, një emër të jashtëzakonshëm.

Kur një shqiptar ndesh një të panjohur jashtë në pyll apo fushë, ai e pyet: kah je bre burrë? Dhe në këtë pyetjen, me formulim të çuditshëm, fshihet një kureshtje prej nga vjen i panjohuri dhe ku do të shkoj.

-Unë jam burrë prej Dibre, përgjigjet tjetri, nëse është prej asaj krahine: Unë jam burrë Dibre, në rrugë për Krujë. Kjo përgjigje, përmban mjaft krenari dhe ka një rëndësi të madhe. Dibra ka një nam të madh, përsa i përket guximit, trimërisë, shërbimeve luftarake. Nëse i panjohuri do të ishte prej Elbasani, pra thotë: unë jam prej Elbasani edhe kjo është një përgjigje, e cila të ngjall respekt. Kjo të imagjinon, se ai që pyete, është një burrë i ditur, që di të shkruaj dhe të llogarisë, bile ndoshta ka vizituar shtete të huaja. Por kjo nuk do të thotë, se ai do të ishte i dobët. Edhe burrat e Elbasanit, janë me të drejtë krenar për trimëritë e tyre. Vetëm domethënia e emrit Elbasan, “vend triumfues” tregon, se qyteti pranë Shkumbinit, e ka kuptuar të mbroj lirinë dhe nderin e tij, në një mënyrë, që shqiptarët e kanë për nder.

Qyteti i Shkumbinit… atje poshtë, tashmë xixëllon shiriti i argjend i Shkumbinit. Vetura sulet në një kthesë shumë të fortë të serpentinës dhe befas, shmanget anash mali i murrmë, për t´i lëshuar vend një lugine alpesh të gjerë dhe të blertë të çelët. Në mes të luginës, rrjedh Shkumbini i gjerë dhe shkëlqen. Zabelet e ullirit, në bojë kadife gri dhe selvia qindra vjeçare, ndërpret monotoninë e fushës së gjelbërt. Matanë majave të mprehta të selvive, shoh shtëpi të bardha, të ulëta dhe shtizat e mprehta të minareve.

Rruga të çon teposhtë dhe përpara një pritje, të një gotë rakie të ftohtë, shoferi e nget karron aq shpejt nëpër pjerrësitë, që peizazhi i qytetit, të duket se po zmadhohet në dimension, për çdo sekondë. Shtëpitë ndryshojnë prej njëra tjetrës, pak çati dhe porta. Minaret zgjerohen menjëherë, poshtë shtizës dhe duken ballkonet e rrumbullakëta, të mezinëve për të thirr zë për falje. Konturat e qeparizave bëhen gjembaçe, më të rralla. Pika të zeza ngrihen mbi tokë dhe marrin formën e njerëzve dhe kafshëve ngarkuese. Shkumbinit i duket ura dhe uji që vërtitet me rrëmbim.

Elbasan!

Tani pra do të hymë në qytetin e inteligjencës shqiptare. Fjala është tronditje. Rrugët janë me gropa, baltë, të prishura, vetura hidhet sa andej këndej, si një barkë në stuhi. Shtëpitë e vogla, që tash të duken të bardha, si përralla të lindjes, janë në gri të ndyta dhe me mure të fundosur nga lodhja. Por është fati i filozofëve, të banojnë në këtë rrethinë, i cili është një kontrast i pahijshëm, për mendimet e tyre të bukura. Tashmë kontrasti midis paraqitjes së jashtme dhe të brendshme të filozofit të lindjes, zakonisht është i një forme mjaft makabre. Shoqëria, në të cilën filozofi banon, është pikërisht në një kuptim më të gjatë të mendimit, vetëm një pjesë e figurës së jashtme dhe Elbasani, përshtatet mirë në këtë stil.

Jo, ky nuk është ndonjë qytet i bukur, kështu me pa të drejtë e quajnë Tiranën: një katund i gjorë Ballkanik. Me gjithë kontributin kulturorë, këtu nuk fryjën erëra freskuese. Njerëzit duken indiferentë dhe të nënshtruar të fatit. Ata janë ulur nëpër katutë e tyre dhe rrahin me përtacëri, në punimin në argjend ose u japin formë, pa entuziazëm pune, qelesheve të leshit të dhenve, rreth kallëpeve të baltës së murrme.

Kjo melankoli e marrëzishme pas gomerve melankolikë, ose qëndro dhe ruhu përpara një guri varri të çarë në oborr të xhamisë, para një copë pasqyre. Një hoxhë është ulur këmbëkryq në një qoshe dhe pi një gllënjkë nga gota e rakisë. Të zotët e dyqaneve të mishit në diell, merren duke fshikulluar me vrasëse mizash, shpatullat dhe brinjët e mishit të varur. Një grua e mbuluar me të bardha, heq këpucët me taka të larta, të modelit të vjetër vjenez, për të kaluar nëpër një hurdhë uji të turbullt, që ka bllokuar rrugën.

Ah Elbasan, emri jot i bukur, është një shaka mizore!

Ngadalë përkundemi përpara midis mureve të çara dhe shtëpive të vdekura. Një mezin na kujton prej kurorës së minares, se Allahu është i madh. Asnjë nuk i kushton atij ndonjë vëmendje. Asnjë nuk çan kokën të shkojë në xhami dhe të përkulet karshi Mekes, sikundër ka udhëzuar profeti. Çdo gjë është pa bereqet, një apati e madhe. Shumë rrallë, ky katund i shëmtutë, do të mund të nxisë prirjen intelektuale! Apo ndoshta do të jetë kështu, që ata burrat inteligjentë, prej Elbasani nuk e shohin të arsyeshëm mundimin të mbajnë pastër para derës tyre, por preferojnë t´ia dedikojnë talentin e tyre, shërbimit në Tiranë? Kështu është natyrisht.

Për herë të parë në një vend të hapur në qosh të qytetit, ndrit pak, kjo figura e zymtë e qytetit. Këtu është pazar me shtyrje, jetë dhe lëvizje. Katundarët kanë zbritur poshtë, me produktet e tyre dhe i kanë vu në radhë për tokë. Mbi arka të improvizuara në banakë, sheh grumbuj si male prej djathi dhe vezësh, duhani, drithi dhe stofra, të punuar me vegjë në shtëpia. Tregtari i lëkurave të kafshëve, bart si reklamë një nga lëkurat e dhenve, të përgatitur si pelerinë.

Gratë flasin pa ndal, pas perçeve dhe bërtasin për kalimtarët. Burrat me shallvaret e bardhë dhe me xhaketat e zeza, me rrudha të fryra, kanë historinë e tyre më vete. Në kohën e Skënderbeut, të gjithë burrat në krahinat rreth Krujës, vishnin xhaketa të bardha. Pas vdekjes së heroit të lirisë, i lyen xhaketat të zeza dhe kështu, kjo bojë u bë zakon dhe tradicion. Cilin do shqiptar që të pyesësh, të japin këtë shpjegim. Por ma e çuditshmja nuk është shpjegimi si i tillë, por besimi i patundur për të vërtetën e saj. Kush ka guximin të vej traditën në dyshim?

Pas ndonjë ore vërdallë në këtë qytet jo magjeps, bëmë një vizitë tek prefekti, sepse një vizitë e tillë, është obligimi i parë i një turisti të huajë këtu. Te prefekti u pa sikurse tek të gjithë prefektët e tjerë, me të cilët më vonë do të ballafaqoheshim: një xhentëlmen i tej sjellshëm, një det të pa mobiluar për dhomë, ku Mbreti Zog dhe Skënderbeu, me dyshim vështrojnë njëri tjetrin, prej kornizave të florinjta. Një përkthyes, që ndërmjetëson bisedën, sepse kryetari i qytetit flet veç shqip. Një bisedë, që plugon temat natyrë shqiptare dhe përparim shqiptar. Dhe kështu, natyrisht, kafe të ëmbël, filxhanë në miniaturë dhe llokume të veshur, me pudër sheqeri.

-Zoti prefekt, vendi juaj ka një natyrë të mrekullueshme e cila është një përjetim, të vish në kontakt me të!

-Zotëri shumë i nderuar, është një kënaqësi për mua, të dëgjoj fjalët e juaja të përzemërta. Vendi im është i bukur, por ky është edhe një vend përparimdashës. Monarkia ka vetëm tetë vjet që është krijuar dhe çfarë nuk kemi krye! Rrugë, shkolla, industri, ndërtesa të reja…! Memorie.al