Shqiptarët – çelësat për të kuptuar jetën dhe natyrën e tyre
Për të kuptuar historinë e një populli është e nevojshme të studiohet natyra e tij, por një studim i paanshëm është i vështirë, për shkak se dëshmitari mund të ketë ose një qëndrim të keq, ose një simpati të pambështetur, sipas përvojës vetjake që ka. Prandaj unë do të përpiqem të jap një vështrim të shkurtër për këtë çështje të veçantë, duke e parë nga disa kënde.
Së pari, ka shumë rëndësi të dihet se fyerja më e rëndë në Shqipëri është ta quash dikë të pabesë, pra që nuk është besnik. Shumë nga rastet e gjakmarrjeve kanë pasur si pikënisje akuzën për pabesi. Natyrisht, kjo nuk do të thotë se në Shqipëri nuk ka njerëz që tradhtojnë, por na tregon pa u gabuar cila është kërkesa themelore për sjelljen, idealin që synohet. Anasjelltas, ka interes të vëmë në dukje se në Greqinë e sotme fyerja më e rëndë për një njeri është ta quash analfabet dhe të trashë, pra ideali i fqinjëve jugorë të Shqipërisë është zgjuarsia në vend të karakterit të fortë. Siç e thotë një fjalë e urtë, që përmendet shpesh kudo në Shqipëri, shqiptari për një plesht djeg jorganin, që do të thotë se është i padurueshëm dhe i krisur. Fjala e urtë ndoshta e ka prejardhjen nga ndonjë këshillë e pamenduar që e ka dhënë ndonjë prijës, për të mos u ngutur që të fillohet një përleshje e kushtueshme për ndonjë gjë fare të kotë. Një rregull tjetër shumë i bukur për sjelljen është thënia se “koka e falur nuk pritet”, që do të thotë se kur armiku kapet ose nënshtrohet, nuk ka pse të vritet. Historiani bizantin Nikifor Gregoras, për të cilin mund të thuhet pa dyshim se nuk ka qenë proshqiptar, na pohon faktin se shqiptarët as nuk i vrasin e as nuk i kthejnë në skllevër armiqtë e mundur.
Është e vërtetë që Gregorasi shton edhe emrat e disa popujve të tjerë të Perandorisë Bizantine që kanë po këtë etikë të luftës, por në kronikat bizantine mund të gjenden shumë shembuj të kundërt me këtë. Sidoqoftë, në kohët e reja ndër të gjitha kombësitë e Evropës Juglindore vetëm shqiptarët njihen se i kanë mbetur besnikë traditës kalorësiake për ta kursyer armikun e mundur.
Ka një rregull shqiptar të njohur botërisht e të provuar në jetë: gruaja është e paprekshme. Edhe në gjakmarrjen dhe në luftërat më të egra gratë nuk janë qëlluar. Kur dikush ka armiq që i gjuajnë për t’i marrë hakun dhe e ka ngushtuar nevoja për të bërë një rrugëtim, ndodh që ai, për ta bërë rrugën i sigurt, merr me vete një grua, ndonëse një veprim i tillë quhet paburrëri. Madje edhe cubat e rrugës së madhe e respektojnë këtë rregull.
Nja dyzet vjet më parë gjithë shtypi i botës u mbush një ditë me lajmin për një bëmë trimërore: një tren ndërkombëtar që shkonte nga Parisi në Stamboll, u ndal nga banditët në Traki. Të gjithë udhëtarët burra i detyruan të zbrisnin nga treni me plaçkat në dorë dhe ua rropën të gjitha gjërat e çmueshme, kurse kryetari i bandës u tha grave të qëndronin nëpër vende dhe disa herë u kërkoi të falur për shqetësimin që u shkaktuan. Nga urdhrat që ai u jepte shokëve të vet në gjuhën shqipe, u bë e njohur kombësia e banditëve.
Kur flasin me vetëdije për veten e tyre, shqiptarët krenohen se kanë shumë veti e virtyte. Kjo është një dobësi e gjithë popujve dhe mendime të tilla nuk kanë ndonjë vlerë. Përkundrazi, shprehjet e thëniet popullore janë gjykime të vetvetishme, si të thuash, në to një popull është kapur në çastin kur flet pa e pasur mendjen. Ne do të vazhdojmë gjurmimin në këtë drejtim dhe do të përpiqemi të zbulojmë mendimet e popujve të tjerë për shqiptarët.
Veçanërisht me interes është mendimi i turqve, sepse ata kanë qenë me shqiptarët për pesë shekuj. Të gjithë historianët turq flasin për kokëfortësinë e shqiptarëve. Arnaud-innud (shqiptarët kokëngjeshur), është një shprehje e ngulitur në kronikat e vjetra. Veç kësaj turqit mendojnë se shqiptarët janë kokëshkretë.
“Ka një damar shqiptari” është një thënie e zakonshme e turqve. Zoti Xhejms Redhauz (James Redhouse), i cili e ka përfshirë këtë thënie në Fjalorin e tij monumental turqisht-anglisht, jep këtë përkufizim në botimin e ri, të vitit 1921: “Arnautligi tuttu” i kërceu damari shqiptarit, ka folur ose ka vepruar siç bën zakonisht një shqiptar, me dhunë impulsive”. Sipas mendimit të komandantëve të vjetër turq të ushtrisë, shqiptari është një luftëtar shumë trim dhe i shkëlqyer për të sulmuar armikun ose për të marrë një vend me sulm, por është indiferent kur vjen puna që rrethanat kërkojnë një taktikë mbrojtëse. Sipas vlerësimit të turqve, shqiptari është i zgjuar. Megjithatë, një historian turk i shekullit të shtatëmbëdhjetë, Ibrahim Peçevi, nuk është i këtij mendimi. Duke folur për vezirin e madh, Peçevi thotë se “Ajaz Pasha i përkiste kombësisë shqiptare, e megjithatë ishte jashtëzakonisht i zgjuar”.
Sipas turqve, një tipar tjetër karakteristik i shqiptarëve është dashuria për paratë; ata janë gjithnjë të gatshëm t’u hyjnë aventurave më të rrezikshme, po të jetë se e shohin që del fitim. Në kohët e Perandorisë Turke të vjetër, ata tregonin një histori: “E pyetën shqiptarin: a do të shkosh në ferr?” Ai u përgjigj: “Sa të paguajnë atje?”.
Në gjuhën e sotme greke ka dy shprehje të lidhura me shqiptarët: kokë shqiptari që do të thotë njeri kokëngjeshur, i patundur; kur dikush ka halle dhe miqtë duan ta ngushëllojnë, ata i kujtojnë se zoti nuk është shqiptar, pra zoti është i mëshirshëm. Nënkuptimi i mosmëshirës është i shpjegueshëm në dritën e historisë. Për mjaft shekuj grekët e kanë njohur shqiptarin vetëm si sulmues, si pirat që grabit qytetet bregdetare, si ushtar të dërguar në ishujt e Greqisë për ekspeditat ndëshkimore, si xhandar ose si taksambledhës. Ana fisnike e shqiptarit është e panjohur për grekun.
***
Hobhauzit, mikut të Bajronit e që u quajt më pas lord Brauton, i kishte bërë shumë përshtypje ndjenja kombëtare si një tipar i shqiptarëve.
“Këtu ka, thotë ai, – një shpirt pavarësie dhe dashuri për atdheun nga gjithë populli e kjo në një masë të madhe e mënjanon dallimin e thellë që vihet re në pjesët e tjera të Turqisë ndërmjet pasuesve të dy feve. Kështu, kur banorët e viseve të tjera i pyet se çfarë janë,a ta përgjigjen: “Jemi turq” ose “Jemi të krishterë”, ndërsa banori i këtij vendi përgjigjet: “Jam shqiptar”… Ndjenja kombëtare bie fort në sy në karakterin e tyre. Nëse ndonjë prej tyre largohet nga vendi dhe duke rrugëtuar merr vesh se një bashkatdhetar i tij banon në një fshat pranë të cilit mund të kalojë, ndonëse nuk e ka parë e as nuk ka dëgjuar ndonjëherë për të, ai ndërron rrugë dhe shkon për ta takuar. Disa herë kam qenë dëshmitar i gëzimit që ata shprehin kur takohen kështu rastësisht, e shfaqin më haptas sesa i tregojnë ndjenjat dy anglezë miq në këto rasa. E gjithë mënyra e sjelljes së tyre është e përzemërt dhe kur, pas një mungesë të shkurtër, ndodh që një shqiptar ndesh një të njohur, i jep dorën e djathtë dhe e puth në faqe dhe po kështu bëjnë kur ndahen, ndërsa po të jenë takuar në rrugë, kur largohen ca njëri nga tjetri, qëllojnë me pistoletë ose me pushkë.”
Hobhauzi vë re se shqiptarët “nuk janë me shpirt të keq dhe kur bëhen të pamëshirshëm, kjo nuk vjen aq nga parimi i hakmarrjes sesa nga pasioni i çastit. Tradhtia është një ves që zor se e gjen ndërmjet tyre”.
Por vëzhgimet më të mira në studimin e thelluar të Hobhauzit janë për dëshirën e shqiptarëve për argëtim.
Kënaqësia e tij më e madhe, – shkruan Hobhauzi, – kur nuk është i zënë me luftë, është të ngrohet në diell, të pijë duhan, të hajë, të pijë raki, të dremisë ose të vijë rrotull në kopshtin rreth kasolles së vet, duke i rënë lahutës me një melodi të vetme. Ndonëse është i ngeshëm, përsëri ai është i padurueshëm dhe i gatshëm të rrëmbejë pushkën e të fshihet në pyll me thirrjen e parë të prijësit të vet.
Siç thotë Taciti, natyra e njeriut është çuditërisht e paqëndrueshme, kur po ata njerëz janë sa përtacë, aq edhe të pakënaqur që prehen… Por ngathtësia ose më mirë urrejtja për punën, që vërehet te ky popull, në asnjë mënyrë nuk shoqërohet me atë pamje rëndësie e dembellëku që e sheh përgjithësisht tek turqit. Përkundrazi, shqiptarët janë të gjallë, madje edhe lozonjarë; ndonëse lojërat e tyre popullore nuk janë shumë aktive, përsëri ata kur lozin tavëll dhe lojëra të tjera ulur, e tregojnë kënaqësinë me shpërthime të forta të qeshurash ose me shenja të tjera gëzimi fëmijëror. Gjithashtu kanë shfaqje shumë të forta kur shprehin pëlqimin ose mospëlqimin e tyre dhe meqë fare pak e zotërojnë veten, si dhe gjithmonë parapëlqejnë forcën kundrejt dredhisë, ata nuk kujdesen për t’i fshehur pasionet e tyre”
Libri i Hobhauzit e bëri Bajronin që të mos shkruante shumë gjatë për Shqipërinë. Poeti na e thotë vetë kështu: “Për Shqipërinë dhe banorët e saj nuk kam dëshirë të zgjatem shumë, sepse këtë do ta bëjë shumë mirë bashkudhëtari im në një libër, që ka shumë mundësi të dalë nga shtypi përpara këtij (“Çajld Haroldit”), e prandaj as dua ta ndjek atë, as t’i dal përpara.”
Pastaj Bajroni bën disa vërejtje kureshtare për shqiptarët dhe malësorët skocezë: “Arnautët ose shqiptarët më kanë bërë përshtypje të fortë me ngjashmërinë që kanë me malësorët e Skocisë nga veshja, shtati dhe mënyra e jetesës. Edhe malet e tyre dukeshin si të Kaledonisë, vetëm me një klimë më të butë. Fustanella e tyre, ndonëse e bardhë, ndryshe nga kilti, shtati i thatë e i gjallë, e folmja e tyre që tingëllon si keltishtja dhe zakonet e tyre të rënda, që të gjitha më kujtonin Morvenin”.
Nënës së vet Bajroni i shkruante: “Mua më pëlqejnë shqiptarët” dhe letrat e tij dërguar nënës nga Shqipëria janë plot me hollësi piktorike.
Po në atë periudhë të Likut, Hobhauzit dhe Bajronit, Shqipërinë e vizitoi dhe një klerik i kishës së Anglisë, hirësia T.S.Hjuz, i cili në dy vëllimet e udhëtimeve ka këto shënime të ngjeshura për natyrën e shqiptarit.
“Nga temperamenti shqiptarët janë pak grindavecë dhe rrallë ta falin goditjen; pa asnjë dyshim nuk u mungon talenti e mprehtësia dhe është një fakt i shënuar që tre burrat më të mëdhenj që ka nxjerrë Turqia në këtë shekull, që të gjithë e kanë prejardhjen nga Shqipëria.”
II
E vlen të vihet në pah se askush në këtë galeri vëzhguesish, me sa duket, nuk e ka gjetur karakteristikën më kryesore të shqiptarëve e pikërisht atë, pa njohjen e së cilës historia e tyre do të mbetej një mister, pra individualizmin e tyre.
Një studiues gjerman, dr.Herbert Luis, i cili, siç e kemi thënë tashmë, u ngarkua nga qeveria shqiptare për të studiuar topografinë e vendit, pohon se në Shqipëri nuk ekziston një dukuri e tillë si turma.
“Një nga përshtypjet më të forta, – thotë dr. Luisi, – që më ka lënë kontakti i gjatë me popullsinë shqiptare, është me siguri kjo: që te çdo shqiptar ka një njeri me vetëbesim. Çdo individ, qoftë i zgjuar ose budalla, ka një aftësi të habitshme për të vendosur vetë dhe e vë në kartë pasurinë e gjakun e tij në një mënyrë prej biznesmeni. Në një situatë të paqartë, kushdo pa asnjë kufizim, qoftë i madh ose i vogël gjykimi i tij, merr pjesë në mënyrë të ndjeshme e ndërkaq secili është gati të marrë një nismë të fuqishme. Shkurt, nuk ka masa indiferente në Shqipëri.”
Mungesa e kësaj fryme të kopesë mund të jetë interesante, po ajo ka pasur pasoja fatale për unitetin e Shqipërisë. Për shkakun se shqiptari gjithmonë ka dashur të marrë pjesë personalisht, drejtpërdrejt, madje edhe pa ndërmjetësinë e delegatëve, për diskutimin e çështjeve të gjithë shoqërisë, ideja e tij për qeverinë nuk i ka kapërcyer kufijtë e qytetit ose të malit të tij. Ashtu si për grekët e lashtë dhe italianët e mesjetës, ideali i shqiptarit ka qenë qyteti-shtet. Dhe kur një nevojë kombëtare kërkonte unitetin e veprimit, vetëm pas bisedimesh pa fund arrihej të vendoseshin masat e përbashkëta që do të merreshin ndonjëherë tepër vonë. Sa herë që në të kaluarën është pushtuar Shqipëria, gjithmonë kjo ka ndodhur për shkak se ka munguar një qëndresë e bashkërenduar. Jo shumë larg, në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë autorët anglezë e francezë flasin për Shqipërinë si konglomerat i një numri të madh republikash të vockla dhe njësish gjysmëfeudale, nganjëherë të lidhura në grupe, nganjëherë krejt të veçuara e të mënjanuara, që e njihnin sulltanin si një sundimtar të largët e të papërcaktuar, i cili nuk ndërhynte në qeverisjen lokale. Është interesante të krahasohen dy sundimtarë të Shqipërisë në vitet e fundit të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë: Ali Pashë Tepelena në Jug dhe Karamahmud Pashë Bushatlliu në Veri. Që të dy kanë qenë shqiptarë dhe që të dy kanë pasur sukses. Por Ali Pashën e urrenin, sepse me gjithë padijen dhe krimet e tij, ai e kishte nocionin e një bashkimi të disiplinuar dhe me dorë të përgjakur i shtrëngoi t’i bindeshin një autoriteti qendror, duke i shpartalluar pa mëshirë ata që do të kundërshtonin, ndërsa Karamahmudin e donin, sepse ai kishte konceptin tradicional për një qeveri që nuk ndërhyn dhe ruan tolerancën patriarkale kundrejt mosmarrëveshjeve lokale.
***
Një veçanti tjetër e shqiptarëve është neveria e përgjithshme ndaj dënimit. Meqë ndërhyrja e një autoriteti qendror në liritë lokale e individuale ndihet si uzurpim i pushtetit, ligjet e vëna nga një autoritet i tillë quhen në thelb të padrejta dhe zbatimi i tyre, sado e rëndë që të ketë qenë shkelja, vështrohet thjesht si një veprim i paligjshëm. Për më tepër, njëfarë ndjenje patriarkale bën që të shmangen masat e rënda ndëshkuese. Dënimi me vdekje përgjithësisht quhet diçka e tmerrshme, ndërsa është një fakt i shënuar që sot, ashtu si dhe në shekujt e kaluar, nuk mund të gjesh njeri në Shqipëri që të pranojë detyrën e xhelatit për të varur. Për të ekzekutuar vendimet me vdekje të dhëna nga gjyqet, policia është e detyruar të gjejë evgjitë, të cilët kundërshtojnë me të madhe e megjithatë e kryejnë këtë ceremoni të tmerrshme dhe, natyrisht, në një mënyrë amatorësh, që ia zgjat vuajtjet viktimës.
***
Një tipar pa dyshim fatkeq i shqiptarëve dhe tipar mjaft i dukshëm është mungesa e plotë e idealizmit. Në një vend ku njerëzit vdesin aq kollaj për hiçgjë, nuk është dëgjuar që të vdesë dikush për një ideal ose çështje. Do të kërkonte shumë kohë të shpjegohej përse Shqipëria nuk e ka fituar lirinë më herët dhe ka një listë të shkurtër të dëshmorëve për lirinë kombëtare. Akte të trimërisë e të devotshmërisë, që kanë shkaktuar vdekjen e mijëra njerëzve, mund ta bënin të dukej i rremë pretendimi im për mungesën e idealizmit. Por besnikëria e verbër ndaj traditave të ngulitura dhe kanuni qibar për nderin janë pothuaj akte mekanike, që nuk nënkuptojnë se dikush e rrezikon jetën për një ideal të zgjedhur lirisht.
Është folur shumë për mikpritjen e shqiptarëve dhe kjo është fare e vërtetë. Kjo frymë mikpritjeje deri në njëfarë shkalle kufizohet nga një prirje për të pasur dyshime tek të huajt. Nuk ka njeri më të druajtur dhe më të rrudhur sesa një shqiptar që ballafaqohet me të porsaardhurit. Në breznitë e mëparshme vizitorët e huaj, me përjashtim të rasteve kur paraqiteshin si duhet prej dikujt, dyshoheshin se ishin spiunë, që kishin ardhur për të bërë hartat e vendit dhe për të mbajtur shënimet e nevojshme për ndonjë pushtim të planifikuar. Tozeri na rrëfen për vështirësitë që ndeshi njëherë, kur u përpoq të vizitonte një kullë të vjetër. Ai dhe bashkudhëtari me të “… e nisën sulmin kundër kullës duke përdorur një gur të madh, meqë mungonte trakullorja, sepse derën e kishin shuluar fort dhe ne dëgjonim të zotin që lëvizte lart në katin e sipërm. Në fillim ai bëri sikur nuk na dëgjonte dhe, kur më në fund zbriti, nisi një dërdëllisje para se të na pranonin brenda; siç i tha përkthyesit tonë fshehurazi, ai nuk mund ta kuptonte pse nuk donim ta shihnim këtë vend, nëse nuk kishim ndër mend që të vinim më pas si pushtues”.
Sot dihet fare mirë se ndjenjat e dyshimit kundër të huajve janë zhdukur krejtësisht lidhur me vizitorët që nuk vijnë nga Evropa Juglindore, Zonjusha Durham, që ka shëtitur gjithandej në Shqipërinë e Veriut në fillim të këtij shekulli, na jep si shembull të mikpritjes shqiptare një vizitë që ka bërë në një kasolle prej balte, ku i zoti i rreckosur me një mirësjellje të zgjedhur i ftoi të rrinin: “Ne jemi të varfër, – u tha ai. – Bukë kripë e zemër, kjo është gjithçka që mund t’ju ofrojmë, por ju jeni të mirëpritur dhe mund të qëndroni sa të doni.”
Një tipar tjetër i karakterit të shqiptarëve, që është vënë në dukje shpesh nga vëzhguesit, është ndershmëria e tyre e rreptë.
Standardi etik i shqiptarëve është besa, pra, fjala e dhënë. Pavarësisht nga rrethanat, kur një shqiptar jep fjalën, ajo nuk mund të shkelet dhe nuk ka nevojë për asnjë lloj marrëveshjeje të shkruar. Si pasojë, kuptimi i fjalës “i pabesë” është shkelja e fjalës së dhënë dhe pabesia, për të cilën tashmë kemi folur.
Në një varg hartash tregtare shoqëruar me tekst, të botuara më 1886 nga ministria franceze e Tregtisë, fashikulli kushtuar Shqipërisë i njofton eksportuesit se nuk ka nevojë për marrëveshje të shkruara për shqiptarët, sepse fjala e tyre e thënë ka mjaft peshë dhe nuk njihet asnjë rast që ta kenë shkelur”.
Henri N. Breilsford, në librin e tij të njohur për Maqedoninë, ka këtë anekdotë:
“Gjëja më kuptimplote nga të gjitha ishte pyetja lakonike me të cilën iu përgjigj kërkesës sime një peshkop bullgar. “A i besoni atij?” – e pyeta unë. – “Ai është shqiptar. Apo nuk është?” – ishte përgjigjja. – Për shekuj me radhë sllavët dhe shqiptarët kanë qenë në armiqësi të pandërprerë për vdekje. Dhe ja, ky është komenti i një armiku për karakterin e tjetrit”.
Madje, edhe pas ankthit të Luftës Botërore, kur Shqipëria u bë kundër dëshirës fushë beteje për disa kombe dhe dëshmitare e shfaqjeve të përditshme të pandershmërisë lakuriqe (ushtarët e huaj i paraqisnin kuponat për cigare si kartëmonedha dhe ua jepnin bujqve të paditur, që nuk dyshonin se për t’u blerë mallra oficerët mashtronin popullin dhe njëri-tjetrin ose shisnin mallrat e vjedhura nga depot ushtarake e kështu me radhë), përgjithësisht me sa duket, ndershmëria shqiptare doli e paprekur, ndonëse pak e tronditur.
III
Le të vazhdojmë ende në disa drejtime të tjera për të parë çelësat e tjerë që kanë të bëjnë me karakterin e popullit shqiptar.
Shqiptarët nuk janë aq të prirur për fjalë të shumta. Autori francez, Hiasint Hekar (Hyacinthe Hecquard), i cili ka qenë konsull i Francës në Shqipëri për shumë vjet dhe e njihte mirë Shqipërinë e Veriut, vë në dukje shkurtësinë me dinjitet të fjalimeve në kuvendet popullore. Megjithatë kjo heshtje me dinjitet nuk është e dukshme për brezin më të ri të shqiptarëve, që kanë studiuar në universitetet e Italisë, Francës, Austrisë dhe të vendeve të tjera.
Në një komb që ka shpirtin e aventurës, do të ketë edhe ca vend për bixhoz. Shqiptarët janë humbës të mirë. Kur kam qenë fëmijë, kam dëgjuar për një hanxhi, i cili u ul me disa klientë për një lojë bixhozi, i humbi të gjitha paratë dhe pasuritë e luajtshme dhe më në fund e vuri në bixhoz edhe hanin dhe e humbi. Atëherë thirri një noter, ia kaloi pasurinë fituesit, u përshëndosh me të gjithë dhe çau e iku pa asnjë ankesë. Të burgosurit shqiptarë kanë shpikur një tip me të vërtetë origjinal për bixhozin. Meqë nuk u lejohej të mbanin as letra dhe as zare, atëherë një ditë filluan këtë lojë: gjatë kohës së pushimit ulen rreth dhe presin mizat, atij që i vjen të parit një mizë, fiton një pikë. Kjo shpikje gjeniale i përket kohës së sundimit osman.
Një e metë që zakonisht nuk gjendet në karakterin e shqiptarit, është provokimi. Megjithatë në të kaluarën ka pasur një tip ngaci të përbuzur, i cili kishte kënaqësi të provokonte përleshje vetëm për hir të qejfit. Tipa të tillë hynin në kafene ose në ndonjë vend tjetër me shumë njerëz dhe e lëshonin një cep të brezit që të zvarritej për tokë pas tyre. Dhe sapo dikush pa e parë e shkelte cepin e brezit (dhe kjo ishte një gjë që doemos do të ndodhte), ata ktheheshin, nxirrnin jataganin dhe i kërkonin shkelësit që të nxirrte edhe ai jataganin e të ndesheshin. Mbretërimit të këtyre provokimeve i dha fund më shumë hyrja e pistoletës sesa trysnia e policisë.
Unë besoj se dihet gjithkund që shqiptarët janë tolerantë për besimet e tjera dhe, ndoshta, ky është i vetmi vend në Evropë, ku nuk ka pasur luftëra fetare. Për këtë arsye disa kanë folur shpesh për “skepticizmin” shqiptar.
Shkëputur nga nga libri “Faik Konica Vepra 2”, zgjedhur e përgatitur nga prof.Nasho Jorgaqi (botimet DUDAJ 2001)-Përgatiti: American Eye