Tromp: Nuk shoh asnjë shenjë që në rastin e Thaçit, ndonjëri mund të dënohet

Nevenka Tromp, ligjëruese në Universitetin e Amsterdamit, njëherësh hulumtuese e Tribunalit të Hagës për krimet në ish-Jugosllavi, ka vlerësuar se deri më tash, nuk ka parë ndonjë shenjë që në rastin e krerëve të UÇK-së që po akuzohen nga Gjykata Speciale, ndonjëri mund të dënohet.

Në një intervistë për gazetën Nacionale, Tromp e ka vlerësuar si tëpapranueshëm faktin që Gjykata Speciale ende nuk po ua mundëson lirimin nga paraburgimi, përderisa gjykimi në anën tjetër nuk ka nisur ende.

Në këtë intervistë, Tromp tregon nëse ka ndikime politike në këtë gjykatë, flet për presionin ndërkombëtar për krijimin e Dhomave të Specializuara të Hagës dhe ofron krahasime me Tribunalin e ish-Jugosllavisë.

INTERVISTA:

Nacionale: Fillimisht, si eksperte, si i keni parë proceset e zhvilluara deri më tani në Gjykatën Speciale?

Nevenka Tromp: Për të gjithë profesionistët që punuan në gjykatat e krimeve të luftës, një nga zhgënjimet kryesore ishte ritmi i ngadaltë i gjykimeve. Megjithatë, Dhomat e Specializuara të Kosovës e zhvendosën këtë zhgënjim në një nivel tjetër: procesi paraprak është tejzgjatur në mënyrë të pashpjegueshme. Domethënë, “pjesa e shenjtë” e proceseve penale moderne është prezumimi i pafajësisë. Si është e mundur që një i akuzuar të mbahet në paraburgim për dy vjet dhe të mos lejohet të presë nisjen e gjykimit në liri? Pas dy viteve të shpalljes së aktakuzave në rastin Thaçi dhe të tjerët, nuk ka asnjë tregues se kur do të fillojë gjykimi. Për më tepër, nëse periudha paragjyqësore tani zgjat tashmë dy vjet, çfarë mund të presim nga kohëzgjatja e vetë gjykimit? Pesë vite? Imagjinoni: jeni duke u akuzuar për krime të rënda dhe duke u futur në burg, dhe duke pritur që gjyqi të përfundojë me vendim – dhe nëse të gjithë të akuzuarit lirohen, cili institucion do të jetë në gjendje të kompensojë ndonjëherë për 8 vjet të humbura të jetës së tyre në qendrën e paraburgimit në Scheveningen? Kjo është arsyeja pse thënia “Drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar” ia vlen të mbahet mend.

Nacionale: Në rastin e Thaçit, gati 2 vite pas arrestimit, të akuzuarit mbeten në paraburgim. Pse mendoni se të akuzuarit të paktën nuk lirohen në arrest shtëpiak?

Nevenka Tromp: Shkurt, ka një aktakuzë, ka një hetim dhe pas dy vitesh Prokuroria duhet të vendosë nëse ka prova të mjaftueshme për të filluar gjykimin. Nëse jo, ata duhet të jenë të drejtë dhe të mos ecin përpara me gjykimin. Një skenar tjetër është që të gjithë në Prokurori janë të vetëdijshëm se nuk ka prova që të mbështesin akuzat në aktakuzë, por vazhdojnë punën vetëm për të shpëtuar fytyrën e vendimmarrësve që vendosën të krijojnë këtë gjykatë në vitin 2015. Pra prokurorët vazhdojnë punën, dhe të akuzuarit mund të shpallen fajtorë për disa akuza të lehta dhe dënohen për shembull me një ose dy vjet burg. Megjithatë – nëse të akuzuarit pasi i është hequr liria për 8 vjet në pritje të gjykimit dhe në fund dënohet me 2 vjet heqje lirie? Nga përvoja ime personale, duke e lexuar aktakuzën ndaj Thaçit e të tjerëve, nuk mund të shoh se si ndonjëri prej tyre do të shpallej fajtor për ndonjërën nga akuzat e aktakuzës dhe nuk shoh ndonjë shenjë, nëse eventualisht ka shpallje të fajësisë për ndonjërën nga akuzat, që do të arrinte te një vendim dhe dënim për një ose më shumë vjet në burg.

Një nga mënyrat se si Prokuroria mund ta korrigjojë këtë skenar të drejtësisë së vonuar ku ata do të qëndronin në burg për një periudhë të gjatë kohore dhe më pas do të liheshin të pafajshëm të akuzuarit, është t’i lejonte ata të presin gjykimin me lirim të përkohshëm. Nëse, kujtojmë vetëm se dy zyrtarët më famëkeq të Sigurimit të Shtetit të Serbisë të akuzuar nga Tribunali i Jugosllavisë (ICTY) për krimet e rënda gjatë vitit 1990 – Jovica Stanishiq dhe Franko Simatoviç – e kaluan pjesën më të madhe të kohës në Beograd ndërsa rigjykimi i tyre ishte në vazhdim. Nëse këta dy “mjeshtër të sekreteve të errëta” që i njihnin të gjithë në Serbi dhe më gjerë, dhe kishin akses në dosjet me sekrete personale të shumë qytetarëve nuk do të konsideroheshin si kërcënim për ndikim dhe frikësim te dëshmitarët e Prokurorisë në Tribunalin për ish-Jugosllavi, pse Hashim Thaçi, i cili ishte i rëndësishëm për krijimin e Dhomave të Specializuara dhe u dorëzua vullnetarisht në gjykatë, do të angazhohej në pengimin e drejtësisë duke u përpjekur të kërcënonte dëshmitarët? Sidomos nëse e di se nuk është fajtor siç akuzohet në aktakuzë. Kjo tashmë mund të shihet si paragjykim nga Gjykata Speciale ndaj të pandehurve “A supozohen ata fajtorë?” Nëse po, si reflektohet në perceptimin e tyre dhe publikut të gjerë me nocionin “gjykim të drejtë?” Nëse ekziston një perceptim në publikun e Kosovës për “gjykim të padrejtë”, çfarë lloj drejtësie mund të presin njerëzit? A do të presin ndonjëherë vendimet e kësaj gjykate si të ligjshme dhe legjitime? Nëse jo, cili është qëllimi i gjithë këtij arti gjyqësor?

Nacionale: Si i komentoni akuzat e avokatëve, se Prokuroria po vonon qëllimisht nxjerrjen e materialeve dhe provave shfajësuese?

Nevenka Tromp: Unë jam e vetëdijshme për mocionet për këtë qëllim dhe kam qenë e pranishme në galerinë e vizitorëve në Dhomat e Specializuara kur ata po shqyrtonin këto argumente. Zbulimi i provave nga Prokuroria për të Akuzuarit është një pjesë shumë e rëndësishme e standardit të sotëm për një gjykim penal. Detyra e Prokurorisë për të zbatuar këto është e një rëndësie të tillë, saqë nëse pengesa ose neglizhenca e qëllimshme për ta bërë këtë janë të një karakteri të tillë sistematik, gjyqtarët mund të shpallin një gjykim të keq. Shpalosja e dokumenteve është një tjetër nga elementet thelbësore në procedurën e gjykimit penal që shkon në thelb të “drejtësisë së gjykimit”. Në Tribunalin për ish-Jugosllavi kishte disa raste, veçanërisht gjykimi i Nassr Oriqit, ku Prokuroria në mënyrë të përsëritur dështoi të zbulonte materialin shfajësues gjatë gjykimit në vazhdim. Gjyqtarët e Tribunalit konsideruan seriozisht pushimin e çështjes bazuar në këtë dështim të zbulimit të dokumenteve nga Prokuroria. Pra, ekipet e mbrojtjes pranë Gjykatës Speciale po bëjnë atë që duhet të bëjnë: duke paralajmëruar Prokurorinë, gjyqtarët dhe publikun kosovar për këtë element të rëndësishëm të një gjykimi të drejtë. Prokuroria do t’ia bëjë të ditura materialet çdo ditë mbrojtjes pasi të fillojë gjykimi dhe të dalin dëshmitarët e Prokurorisë. Mendoj se asnjë gjyqtar në fazën paraprake nuk do të guxonte dhe do të merrte vetë një përgjegjësi të tillë për të shkuar deri këtu dhe për të shpallur gjyq në bazë të moszbulimit të materialit të mundshëm shfajësues nga ana e Prokurorisë.

Duke këmbëngulur që Prokuroria së pari t’ia zbulojë të gjithë materialin mbrojtjes përpara gjykimit, kjo mund të çojë në një vonesë të mëtejshme të fillimit të gjykimit. Prokuroria do ta përdorë këtë si një nga arsyetimet pse çështja nuk është gati për gjykim. Dhe Prokuroria mund të ketë një pikë legjitime këtu: vështirë se është e mundur t’i zbulohet GJITHÇKA nga dhoma e provave mbrojtjes përpara se të fillojë gjyqi. Procesi i nxjerrjes së materialeve vazhdon gjatë gjithë periudhës së gjykimit. Gjegjësisht, procesi hetimor për këtë arsye në njësinë e provave vazhdon të hyjë çdo ditë me materiale të reja. Pra, këmbëngulja për zbardhjen e tërësishme të materialeve, ashtu siç bëjnë tani avokatët mbrojtës, ka një rrezik për të vonuar fillimin e gjykimit. Ky sigurisht nuk është interesi i të akuzuarit. Sa më shpejt të fillojë gjyqi, aq më shpejt do të përfundojë, dhe duke supozuar se ata do të lirohen – do të thotë më pak vite të kaluara në paraburgim.

Nacionale: Prokuroria e ka konfirmuar vetë se po i dorëzohen provat edhe nga Serbia. A e minon kjo besueshmërinë e provave?

Nevenka Tromp: Prokuroria mund të kërkojë dhe të marrë prova nga çdo individ, korporatë (mendoni për mediat, ose subjekt shtetëror). Problemi mund të fillojë kur një subjekt i veçantë – siç është shteti për Serbinë – i ofron Prokurorisë “ngarkesa me kamionë provash” dhe lehtëson qasjen tek dëshmitarët që ofron vetë shteti. Do të ishte shumë e vështirë që Prokuroria ta refuzonte apriori. Por është sa e ndërlikuar aq edhe e rrezikshme, të mbështetesh në burimet e ofruara nga një palë shumë e rëndësishme në konflikt. Ky prokuror dhe kjo gjykatë nuk është krijim i shtetit të Serbisë. Përkundrazi, është krijim i shtetit të Kosovës. Pra, nëse i përdor provat, dokumentacionet dhe provat gojore të ofruara nga Serbia në mënyrë dërrmuese, prokuroria duhet të ketë një mënyrë të mirë për ta arsyetuar atë. Përndryshe, Mbrojtja mund të gjejë mënyrën për të minuar besueshmërinë e ndonjë prej dokumenteve individuale ose dëshmitarëve gjatë marrjes në pyetje. Do të ishte shumë e pamatur nga Prokuroria të përdorte materialin e siguruar nga shteti serb dhe institucionet e tjera.

Së dyti, në Tribunalin e Hagës dhe më së shumti gjatë gjyqit të Sllobodan Millosheviqit, ne kemi zbuluar se UJ-ja dhe MPB-ja si institucione shtetërore të ish-RSJ-së (federale; Republika Jugosllave) dhe Serbisë formuan komisionin e saj shtetëror për bashkëpunim me Tribunalin ku shumë ishin anëtarë të kriminelëve famëkeq të luftës. Ky komision përgatiti materiale (të bëra në zyrat e tyre pas luftës) për të përgatitur Millosheviqin për marrjen në pyetje të dëshmitarëve të Prokurorisë. Këto materiale post-fakto janë përdorur edhe për përgatitjen e dëshmitarëve të mbrojtjes së Millosheviqit. Këto materiale janë ende të pranishme në arkivat shtetërore në Beograd dhe pa dyshim që këto materiale do t’i dorëzohen Prokurorisë së Specializuar. U takon ekipeve të mbrojtjes se si të zbulojnë autorin e këtyre dokumenteve dhe t’i hedhin poshtë ato në bazë të arsyes se përse janë krijuar pas përfundimit të luftës. Ne në rastin e Millosheviqit insistuam që nga arkivi të merreshin materialet bashkëkohore si ditarët e luftës të njësive luftarake që mbaheshin gjatë kohës që lufta në Kosovë po vazhdonte. Shpresoj që ekipi i mbrojtjes do të jetë i përgjegjshëm për këtë çështje siç kemi qenë gjatë gjykimit të Millosheviqit, kur merret me provat për përgjegjësinë e penale për mizoritë e kryera në territorin e Kosovës nga viti 1998 deri në vitin 1999.

Nacionale: Në Kosovë kohëve të fundit është kërkuar krijimi i një mekanizmi të pavarur mbikëqyrës për Gjykatën Speciale. Sa e realizueshme është kjo sipas jush?

Nevenka Tromp: Nuk është aspak e realizueshme. Kjo është e njëjta pyetje si “Kush do t’i ruajë rojet?” ose në këtë rast “Kush do t’i gjykojë gjyqtarët?” Mendoj se opinioni i Kosovës dhe politikanët kosovarë duhet të kuptojnë se pranimi për krijimin e kësaj gjykate ka qenë vendim i tyre politik dhe përkundër shumë këshillave që të mos pajtohen me të, ata iu nënshtruan presionit të Perëndimit, pra të Serbisë. Ky është rezultat i këtij vendimi politik. Me fillimin e punës, këto institucione kanë rregullat, logjikën dhe ritmin e tyre dhe është e pamundur të mbikëqyren nga jashtë pa ngjallur kritikat për ndërhyrje të jashtme POLITIKE. Duhet kuptuar se ka paradigma ligjore. Pra, ligji ka të bëjë me RREGULLAT, NDJEKJEN E RREGULLAVE dhe ZBATIMIN E RREGULLAVE. Brenda kësaj paradigme ekzistojnë tashmë mekanizma të rëndësishëm korrigjues si gjykimi në Apel dhe rigjykimi. Pra, si mund të funksionojë një organ i jashtëm “i pavarur dhe mbikëqyrës”? Aty ku drejtoheni për anëtarët “të pavarur” dhe “mbikëqyrës” të këtyre organeve pa rënë në grackën e “paragjykimit” të një lloji tjetër. Tani që kjo gjykatë ekziston, e vetmja mënyrë për të përfunduar gjykimin do të ishte përfshirja në procedim përmes provave dhe procedurave. Nuk ka rrugë tjetër dhe çdo organ “i pavarur, mbikëqyrës” mund t’i përkeqësojë gjërat.

Nacionale: Cili është dallimi midis Gjykatës Speciale dhe gjykatave të tjera ndërkombëtare për shembull?

Nevenka Tromp: Dallimi është se Tribunali i Hagës dhe gjykatat e tjera ad hoc ishin krijime të Kapitullit II të Kartës së OKB-së. Ajo i bëri ata prioritet të gjykatave botërore me legjitimitetin që i dhanë të gjitha shtetet anëtare të OKB-së. Kjo gjykatë ka qenë krijim i Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Gjykata e përhershme ICC ka qenë një krijesë e Romës që ka mbështetjen e mbi 100 shteteve. Gjykata e Kosovës ka një legjitimitet shumë të dobët – ajo ka qenë një mjet politik i përdorur nga BE-ja nën presionin e Serbisë.

Nacionale: Në Kosovë kishte dilema edhe për mundësinë e ndikimeve politike. Keni ndonjë mendim për këtë?

Nevenka Tromp: Ne diskutuam tashmë elementet që rregullojnë ligjin. Le të kthehemi te rregullat që rregullojnë proceset politike. Çfarë propozimi tjetër i përket më shumë një lloj paradigme POLITIKE – politika bazohet në rregulla krejtësisht të ndryshme: ajo drejtohet nga interesi dhe pazari. Asnjë avokat nuk duhet të merret me politikë dhe asnjë politikan nuk duhet të ndërhyjë në ligj. Pasi këto paradigma – ligjore dhe politike – kryqëzohen dhe ndikojnë njëra-tjetrën – ne i afrohemi konceptit të gjykimit SHOW.

Krijimi i Dhomave të Specializuara është rezultat i angazhimit të Serbisë dhe Kosovës në dialogun e Brukselit, gjegjësisht BE-së. Brukseli iu nënshtrua kërkesave të Serbisë për të hetuar dhe paditur liderët e UÇK-së në mënyrë që të vazhdonte dialogu i Brukselit. Politikanëve kosovarë i është bërë presion që të punojnë në krijimin e gjykatës në mënyrë që të qetësohet Serbia dhe kështu të kënaqë Brukselin, duke shpresuar se me vazhdimin e dialogut, kjo do të përfundojë me njohjen e Kosovës nga Serbia si shtet i pavarur. Mirëpo, Serbia kurrë nuk e bëri pjesën e saj të marrëveshjes dhe pas konstituimit të Gjykatës Speciale në vitin 2015, dialogu i Brukselit – që do të vazhdonte derisa të arrihej njohja e Kosovës nga Beogradi – dështoi. Duke parë politikisht këtë, Serbia mori më shumë sesa kishte pazar. Dialogu i Brukselit ka vdekur, por Gjykata Speciale po funksionon dhe me ritmin e ngadaltë. Dhomat e Specializuara do të jenë këtu në 10 vitet e ardhshme dhe kush e di edhe më shumë. Pra, shihni se si në paradigmën politike, ku shtetet avancojnë interesat e tyre, menduan se procesi i negociatave janë motorët më të rëndësishëm në procesin politik midis dy ose më shumë shteteve. Pyetja që ende duhet t’i përgjigjen politikanët kosovarë që ishin instrumentalë për krijimin e Gjykatës Speciale është: “Çfarë interesash politike i solli Kosovës krijimi i kësaj gjykate?” Pazari do të kishte funksionuar nëse Serbia do të merrte gjykatën në 2015, e Kosova në anën tjetër njohjen e pavarësisë. Kjo është ajo që duhet të ishte arritur para se Gjykata Speciale të hapte zyrtarisht dyert e saj në 2015.