Vizioni i artë Fehmi Aganit, pas 1992 deklaroi: Më mirë të vazhdohet me Millosheviqin, kjo ishte arsyeja

Holm Sundhaussen (1942-2015) është një nga historianët e pakët perëndimorë që me argumente shkencore rrëzon pretendimin serb se Kosova ka qenë ndonjëherë pjesë e Serbisë nga aspekti legal e kushtetues i të drejtës ndërkombëtare. Ai poashtu kishte bërë një shkrim ku kishte cituar shkrimtarin e madh, Ismail Kadaren i cili kishte kritikuar politikën pacifiste në vitin 1996.

Një «pikë e dobët» qëllimisht ishte harruar në Dayton. Tre muaj para fillimit të negociatave në Ohio Millosheviqi kishte vizituar Kosovën, për herë të parë pas tri vitesh. Atje ai siguroi se synim i tij ishte «paqja e vazhdueshme dhe e drejtë» në ish-Jugosllavi. Populli serb, shtoi ai, ka një përgjegjësi të veçantë për mbrojtjen e pakicave. Serbia është «shtet i të gjithë qytetarëve të saj» dhe Kosova duhet të jetë një «rajon i mirëkuptimit të ndërsjellë, i bashkëpunimit dhe bashkëjetesës». Kur kreu i delegacionit gjerman në Dayton, Wolfgang Ischinger, ia kishte përmendur Millosheviqit Kosovën, ky «tamam kishte eksploduar»: në rastin e Kosovës, kishte thënë Millosheviqi, bëhet fjalë për një problem ekskluzivisht të brendshëm të vendit të tij dhe vendosmërisht kishte hedhur poshtë çdo përpjekje për ndërkombëtarizim.

Që nga fillimi i viteve 90-të në Kosovë ishte ndërtuar një sistem, i cili shumë vëzhguesve ua kujtonte aparteidin në Afrikën e Jugut. Ky sistem nga politika ndërkombëtare kryesisht u injorua. Ambasadori i mëparshëm amerikan në Beograd, Warren Zimmermann, në pranverë të vitit 1992 foli për një «situatë tipike koloniale». Organizata për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, mes tyre edhe OJQ aktive në gjithë botën si «Human Rights Watch», vazhdimisht dokumentonin diskriminimet e shqiptarëve dhe shkeljet e të drejtave të njeriut në Kosovë. Ato raportonin mbi përndjekjen e politikanëve shqiptarë, mbi keqtrajtimet dhe rastet e pasqaruara të vdekjes së të burgosurve, mbi helmimin e supozuar (dhe të pasqaruar tamam) të fëmijëve shqiptarë në mars 1990, mbi proceset e dyshimta kundër «terroristëve», mbi përjashtimet masive nga puna të shqiptarëve nga institucionet publike, mbi rastet e pasqaruara të vdekjes së rekrutëve shqiptarë në Armatën Popullore të Jugosllavisë, mbi kufizimin e lirisë së shtypit, përndjekjen e gazetarëve, serbizimin e jetës publike (përfshirë edhe sistemin juridik), të sistemeve arsimore dhe shëndetësore etj. Gjithnjë e më shumë shqiptarë u përzunë në mjerim dhe shumë prej tyre braktisën vendin. Veçanërisht shqetësuese ishin lajmet mbi shpërndarjen e armëve pakicës serbe në Kosovë, mbi praninë e fuqishme të Armatës Popullore dhe shfaqjen e bandave ilegale serbe.

Përballë këtij zhvillimi shqiptarët hap pas hapi u tërhoqën në shoqërinë e tyre paralele. Më 7 shtator 1990 parlamenti i Kosovës, i cili pak më parë ishte shpërndarë nga pala serbe, në një mbledhje sekrete në Kaçanik miratoi një Kushtetutë, me të cilën shpallej pavarësia e krahinës. Në një referendum të mbajtur nga 26 deri më 30 shtator 1991 shumica absolute e shqiptarëve u deklarua për shtetin e tyre. Dhe nga zgjedhjet e 24 majit 1992 fituese doli «Lidhja Demokratike e Kosovës» (LDK). Lideri i saj, shkrimtari Ibrahim Rugova (1944-2006), babai dhe gjyshi i të cilit në fillim të vitit 1945 ishin vrarë nga komunistët si «kolaboracionistë», u zgjodh kryetar shteti. Rugova ndoqi një politikë të mosdhunës, e cila u përkrah nga shumica e popullsisë dhe sidomos nga popullsia e vjetër urbane. Me rastin e një vizite në Londër ai nga mesi i viteve 90-të deklaroi: «Kasaphana nuk është forma e vetme e betejës. Nuk kemi poshtërim masiv në Kosovë. Jemi të organizuar dhe po operojmë si shtet. Është lehtë të dalësh në rrugë dhe të shkosh drejt vetëvrasjes, por mençuria është që t’i iket katastrofës». Shqiptarët, financiarisht të mbështetur nga diaspora e tyre në Europën Perëndimore dhe në SHBA, hap pas hapi ndërtuan strukturat e tyre paralele: shkolla shqipe, spitale, medie, një sistem të tyre tatimor etj. dhe evitonin çdo kontakt me «padronët» serbë. Ata po ashtu bojkotuan zgjedhjet presidenciale në Serbi në dhjetor 1992, ndonëse me votat e tyre zgjedhja e Millosheviqit me gjasë do të ishte penguar. Zëvendëskryetari i LDK-së dhe këshilltari i Rugovës, Fehmi Agani, shpjegonte: «Nëse flasim hapur, atëherë është më mirë të vazhdohet me Millosheviqin […]. Millosheviqi ishte shumë i suksesshëm në shkatërrimin e Jugosllavisë, nëse vazhdon në mënyrë të njëjtë, ai do ta shkatërrojë edhe Serbinë […]». Fillimisht Millosheviqi nuk ndërmori asgjë, kështu që Kosova u nda në dy pjesë të pabarabarta: njëra gjysmë ishte publike, e dominuar nga serbët dhe gjysma tjetër jozyrtare e mbizotëruar nga institucionet në hije – dhe që të dyja këto gjysma ekzistonin pranë dhe të pavarura nga njëra-tjetra.

Strategjia e mosdhunës e Rugovës pësoi krizë, pasi që mungonin rezultate të prekshme të politikës së tij dhe gjendja e përgjithshme ashpërsohej. Fakti se përfaqësuesit e shqiptarëve të Kosovës nuk u ftuan në negociatat në Dayton dhe Marrëveshja e Daytonit e përjashtoi çështjen e Kosovës, diskreditoi politikën e mosdhunës të Rugovës. Numri i të pakënaqurve rritej dhe shoqëria e Kosovës u përça në një kamp paqësor (akoma në shumicë) dhe në një kamp militant (fuqia e të cilit rritej). Veçanërisht të rinjtë – si në fshatra ashtu edhe të shkolluarit në qytete, të cilët nuk kishin çfarë të humbnin – kërkonin alternativa dhe radikalizoheshin. Që në fillim të viteve 90-të me Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) ishte themeluar një organizatë guerile në Kosovë dhe në disa pjesë të Maqedonisë. Fillimisht ajo kryesisht u dominua nga klanet si ai i Jasharajve apo Ahmeti, të cilat ngaherë ishin të njohura me luftëtarë rezistence. Deri në Dayton UÇK mbeti një dukuri margjinale. Edhe në vitin 1997 ajo numëronte vetëm rreth 150 anëtarë aktivë. Por, atmosfera kishte ndryshuar tani. Ndonëse Rugova në mars 1998 me rastin e zgjedhjeve të papranuara nga Jugosllavia e mbetur ishte konfirmuar në postin e tij si president, kritika kundër politikës së tij u shtua. Në një intervistë me gazetën shqiptaro-amerikane «Illyria» më 4 tetor 1996 shkrimtari shqiptar Ismail Kadare në New York atakoi politikën e mosdhunës të Rugovës: «Shqiptarët duhet ta tejkalojnë këtë periudhë të pafavorshme për ta. Duhet të vetëdijesohen për gjendjen e tyre, forcën e tyre, kulturën si dhe mundësitë që kanë. Ata duhet të çlirohen nga dobësia morale, nga albanofobia që fatkeqësisht ishte mbjellë si te qytetarët e zakonshëm ashtu edhe te një grup intelektualësh të degjeneruar. Dhe më e rëndësishmja, shqiptarët duhet të çlirohen nga kompleksi i frikës që dinakërisht është kultivuar në vitet e fundit në emër të pacifizmit».